Bài báo kiến thức bản địa

KẾT QUẢ ĐIIỀU TRA THU THẬP CÁC LOÀI CÂY NHUỘM MÀU THỰC PHẨM NĂM 2012 và 2013TẠI TỈNH CAO BẰNG, BẮC CẠN, TUYÊN QUANG, HÀ GIANG, LẠNG SƠN, SƠN LA

Thuộc đề tài: “Bảo tồn và lưu giữ nguồn gen cây nhuộm màu thực phẩm của đồng bào dân tộc vùng núi phía Bắc Việt Nam”. Mã số: B2012-TN03-07GEN và B2013-TN03-07GEN

Chủ nhiệm đề tài: PGS.TS. Luân Thị Đẹp

1. Kết quả điều tra thu thập

Bảng 1: Kết quả điều tra thu thập các loài cây nhuộm màu thực phẩm tại 6 tỉnh

TT	Tên khoa học	Tên Việt Nam	Tên địa phương	Phân bố	Dạng sống	Bộ phận sử dụng
1	Alpinia officinarum Hance	Riềng	Bâư Khá	Trồng, TN	Cỏ đứng	Lá
2	Aporosa dioica (Roxb.) Muell. – Arg.	Thẩu tấu	Mạy ngăm	Tư nhiên	Gỗ	Thân
3	Artemisia vulgris L.	Ngải cứu	Nhả ngại	Trồng, TN	Gỗ nhỏ	Lá
4	Basella rubra Lin.	Mồng tơi	Mác Păng	Trồng	Dây leo	Quả
5	Boehmeria nivea (L.) Gaudich	Gai	Bâư pán	Trồng, TN	Bụi	Lá
6	Buddleia officinalis Maxim.	Mật mông hoa	Bjoóc Phón	Tư nhiên	Bụi	Hoa
7	Caesalpinia sappan L.	Tô mộc (Vang)	Mạy vang	Trồng, TN	Bụi	Thân
8	Canarium tramdeum Dai & Yakovl.	Trám đen	Mác bây	Trồng, TN	Gỗ	Quả
9	Curcuma aeruginosa Rosc.	Nghệ đen	Nghệ đăm	Trồng	Cỏ đứng	Củ
10	Curcuma longa L.	Nghệ vàng	Nghệ lương	Trồng	Cỏ đứng	Củ
11	Dyospyros roxburghii Carr.	Hồng có hạt	Bâư mác hồng	Trồng	Gỗ nhỏ	Lá
12	Elaeagnuas latifolia L.	Nhót	Bâư mác lót	Trồng	Dây leo	Lá
13	Ficus simplicissima Lour.	Vú bò	Nầm mò	Tư nhiên	Bụi	Lá
14	Gardenia augusta (L.) Merr.	Dành dành		Trồng, TN	Bụi	Hoa
15	Gnaphalium affine D. Don	Rau khúc	Nhả mạ	Tự nhiên	Cỏ đứng	Thân, lá
16	Iresine herbstii Hook. f. ex Lindl.	Nhung hoa	Nhất phẩm	Trồng	Cỏ đứng	Lá
17	Liquidambar formosana Hance	Sau sau	Mạy sau	Tư nhiên	Gỗ	Lá, vỏ
18	Luffa eylindrica (L.) M.J.Roem	Mướp	Bâư Bjuốc	Trồng	Cỏ đứng	Lá
19	Michelia mediocris Dandy	Giổi xanh	Mạy lồm	TN, trồng	Gỗ	Lá
20	Momordica cochinchinensis (Lour) Spreng.	Gấc	Mác khẩu	Trồng	Dây leo	Quả
21	Oryza sativa var	Rơm nếp	Nhù khảu nua	Trồng	Cỏ	Rơm
22	Paederia lanuginosa Wall.	Mơ tam thể	Tất ma	Trồng, TN	Dây leo	Lá
23	Pandanus amaryllifolius Roxb.	Dứa thơm	Bâư khẩu nua	Trồng	Bụi	Lá
24	Peristrophe bivalvis (L.) Merr.	Cẩm đỏ	Kim zoòng	Trồng, TN	Cỏ đứng	Thân, lá
25	Peristrophe bivalvis (L.) Merr.	Cẩm tím	Chắm ché	Trồng	Cỏ đứng	Thân, lá
26	Peristrophe bivalvis (L.) Merr.	Cẩm vàng		Trồng	Cỏ đứng	Thân, lá
27	Rhus chinensisMuell.	Muối		Tư nhiên	Bui cao	Thân
28	Saraca diver Pierre	Vàng anh	Mạy mạ	Tư nhiên	Gỗ nhỏ	Hoa
29	Spatholobus suberectus Dunn	Huyết đằng		Tư nhiên	Dây leo	Thân, lá
30	Thyrsostachys siamensis Gamble.	Lá Tầm vông		Tư nhiên	Tre nứa	Vỏ, lá
31	Zingiber officinale (Willd.) Roscoe	Gừng	Bâư khinh	Trồng	Cỏ đứng	Lá

(TN: Tự nhiên)

Số liệu ở bảng 1cho thấy:

Tổng số cây nhuộm màu mà người dân ở 6 tỉnh thường sử dụng trong nhuộm màu là 31 loài và loài phụ, các cây này có thể mọc trong tự nhiên hoặc trồng trong vườn nhà

Cây nhuộm mầu thực phẩm có nhiều dạng sống phong phú, cố thể gặp từ dạng cây cỏ đứng cho tới cây gỗ nhỡ. Nhưng tập trung chủ yếu ở các loại cây cỏ đứng 10 loài chiếm 32,26%, tới các dạng khác cây buị (7 loài) và dây leo 5 loài. Cây thân gỗ là những cây có số lượng loài ít nhất trong cây nhuộm mầu thực phẩm (4 loài) và gỗ nhỏ (2 loài).

Các bộ phận sử dụng của cây nhuộm mầu thực phẩm, nhiều nhất là lá chiếm 41,94% số loài, tiếp theo là các bộ phận thân lá 16,13%, thân 9,68%, hoa 9,68%, quả 9,68%, củ 6,45%, và ít nhất là vỏ lá, rơm mỗi loại 3,2%. )

2. Đặc điểm phân bố và mức độ sử dụng các loài cây nhuộm màu thực phẩm

Đặc điểm phân bố và mức độ sử dụng các loài cây nhuộm màu này tùy thuộc vào điều kiện mỗi vùng và dân tộc. Kết quả điều tra được trình bày ở bảng 2

Bảng 2: Đặc điểm phân bố và mức độ sử dụng các cây nhuộm màu thực phẩm

TT	Tên khoa học	Tên Việt Nam	Số lần nhắc	Khu vực phân bố
1	Alpinia officinarum Hance	Riềng	189	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
2	Aporosa dioica (Roxb.) Muell. – Arg.	Thẩu tấu	45	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
3	Artemisia vulgris L.	Ngải cứu	98	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
4	Basella rubra Lin.	Mồng tơi	5	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
5	Boehmeria nivea (L.) Gaudich	Gai	196	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
6	Buddleia officinalis Maxim.	Mật mông hoa	312	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
7	Caesalpinia sappan L.	Tô mộc (Vang)	218	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
8	Canarium tramdeum Dai & Yakovl.	Trám đen	187	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
9	Curcuma aeruginosa Rosc.	Nghệ đen	186	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
10	Curcuma longa L.	Nghệ vàng	269	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
11	Dyospyros roxburghii Carr.	Hồng có hạt	186	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
12	Elaeagnuas latifolia L.	Nhót	87	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
13	Ficus simplicissima Lour.	Vú bò	125	CB, BC, TQ
14	Gardenia augusta (L.) Merr.	Dành dành	212	BC, TQ, HG.
15	Gnaphalium affine D. Don	Rau khúc	139	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
16	Iresine herbstii Hook. f. ex Lindl.	Nhung hoa	65	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
17	Liquidambar formosana Hance	Sau sau	194	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
18	Luffa eylindrica (L.) M.J.Roem	Mướp	65	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
19	Michelia mediocris Dandy	Giổi xanh	62	BC,TQ, HG
20	Momordica cochinchinensis (Lour) Spreng.	Gấc	321	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
21	Oryza sativa var	Rơm nếp hương	314	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
22	Paederia lanuginosa Wall.	Mơ tam thể	121	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
23	Pandanus amaryllifolius Roxb.	Dứa thơm	186	BC,TQ, CB
24	Peristrophe bivalvis (L.) Merr.	Cẩm đỏ	326	BC, LS, CB
25	Peristrophe bivalvis (L.) Merr.	Cẩm tím	334	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
26	Peristrophe bivalvis (L.) Merr.	Cẩm vàng	2	BC
27	Rhus chinensisMuell.	Muối	48	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
28	Saraca diver Pierre	Vàng anh	56	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
29	Spatholobus suberectus Dunn	Huyết đằng	23	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
30	Thyrsostachys siamensis Gamble.	Lá Tầm vông	134	CB, BC,TQ, HG, LS, SL
31	Zingiber officinale (Willd.) Roscoe	Gừng	286	CB, BC,TQ, HG, LS, SL

(CB: Cao Bằng, BC: Bắc Cạn, TQ: Tuyên Quang, HG: Hà Giang, LS: Lạng Sơn, SL: Sơn La)

Thông tin trong bảng 2 cho thấy các loài cây sử dụng trong nhuộm màu phân bố không đông đều trên các khu vực, có một số loài gặp nhiều ở các tỉnh, được dùng phổ biến là những loài được nhắc đến trên 50% số lần phỏng vấn. Đây là những loài cây chính, thường được người dân sử dụng nhiều trong thành phần cây nhuộm mầu thực phẩm.gồm 15 loài: Riềng (Alpinia officinarum), Gai (Boehmeria nivea), Mật mông hoa (Buddleia officinalis), Tô mộc (vang) (Caesalpinia sappan), Trám đen (Canarium tramdeum), Nghệ đen (Curcuma aeruginosa), Nghệ vàng (Curcuma longa), Hồng có hạt (Dyospyros roxburghii), Dành dành (Gardenia augusta), Sau sau (Liquidambar formosana), Gấc (Momordica cochinchinensis), Rơm nếp hương (Oryza sativa), Dứa thơm (Pandanus amaryllifolius Roxb.), Cẩm đỏ, cẩm tím , (Peristrophe bivalvis), , Gừng (Zingiber officinale).

3. KIẾN THỨC BẢN ĐỊA TRONG SỬ DỤNG CÂY NHUỘM MÀU THỰC PHẨM

Có thể nói các tri thức bản địa về sử dụng cây nhuộm mầu thức phẩm của công đồng các dân tộc ở 6 tỉnh miền núi phía Bắc rất đa dạng và phong phú. Từ kinh nghiệm gây trồng, thu hái, chế biến và bảo quản… Ở đây chúng tôi chỉ nêu phần chính về sử dụng cây nhuộm mầu thực phẩm trong cuộc sống hàng ngày.

Bảng 3: Kiến thức bản địa trong sử dụng cây nhuộm màu thực phẩm tại 6 tỉnh điều tra

TT	Tên khoa học	Tên Việt Nam	Màu nhuộm	Cách nhuộm
1	Alpinia officinarum Hance	Riềng	Xanh	Lấy lá giã nhỏ, vắt nước để ngâm gạo
2	Aporosa dioica (Roxb.) Muell. – Arg.	Thẩu tấu	Vàng	Vỏ cây đun sắc lấy nước ngâm gạo
3	Artemisia vulgris L.	Ngải cứu	Xanh	- Cách 1:.Hái lá, ngọn đun nấu nhừ, rửa sạch, giã nát pha với bột gạo làm bánh - Cách 2:.Hái lá rửa sạch, vò lấy nước, lọc sạch lấy gạo ngâm nước
4	Basella rubra Lin.	Mồng tơi	Tím	Hái quả lấy nược ngâm gạo
5	Boehmeria nivea (L.) Gaudich	Gai	Đen	Lấy lá phơi khô rồi rửa sạch, sau đó đem ninh nhừ rồi vớt ra rửa sạch, giã nát vắt hết nước, đem rang khô sau đó trộn với bột gạo nếp để làm bánh gai
6	Buddleia officinalis Maxim.	Mật mông hoa	Vàng	Lấy hoa tươi rửa sạch đun nước ngâm gạo để đồ xôi, có thể thu hái hoa phơi khô để dùng dần
7	Caesalpinia sappan L.	Tô mộc (Vang)	Vàng	Lấy gỗ phần sát gốc cây, đem băm nhỏ, sắc 1-2 h chắt lấy nước, hòa với nước tro bếp, lấy nước ngâm với gạo nếp 5-6 h, sẽ được xôi có mầu đỏ vàng
8	Canarium tramdeum Dai & Yakovl.	Trám đen	Đen	Lấy quả ỏm vào nước nóng, sau đó bóc vỏ lụa, tách bỏ hạt, dùng thịt quả trộn xôi sẽ có màu đen tím
9	Curcuma aeruginosa Rosc.	Nghệ đen	Đen	Lấy củ giã nhỏ sắc lấy nước ngâm gạo
10	Curcuma longa L.	Nghệ vàng	Vàng	Giã nhuyễn phần củ, đổ nước nóng vào, khoắng đều, lọc lấy nước rồi ngâm gạo
11	Dyospyros roxburghii Carr.	Hồng có hạt	Đen	Hái lá non, nấu nhừ (cho ít vôi), rửa sạch, giã nát, sàng tơi nấu với đường cô đặc, nhào bột, bánh có màu đen
12	Elaeagnuas latifolia L.	Nhót	Đen	Hái lá nhót đem giã với tro rơm nếp, đun nóng khoảng 70-80 độ C, lọc lấy nước, để nguội, cho gạo vào ngâm
13	Ficus simplicissima Lour.	Vú bò	Xanh	Lấy lá đun sắc lấy nước ngâm gạo
14	Gardenia augusta (L.) Merr.	Dành dành	Vàng	Lấy hoa đun nước ngâm gạo để đồ xôi
15	Gnaphalium affine D. Don	Rau khúc	Xanh	Hái thân, lá, hoa rửa sạch đem phơi khô, đun nhừ, giã nát, rồi rang lên khô pha với bột gạo nếp làm bánh
16	Iresine herbstii Hook. f. ex Lindl.	Nhung hoa	Đỏ	- Cách 1: Hái lá và ngọn, đun sôi, để nguội, cho thêm 1 ít rượu, lá chua hoặc giấm, sau đó ngâm gạo nếp 5-6 h, vớt ráo nước, đồ xôi - Cách 2. Đồ xôi cho chín, hái lá ngọn rửa sạch, đặt lên miệng nồi khoảng 5 phút, vắt nước xuống nồi xôi đảo cho đều, xôi có màu trắng đỏ
17	Liquidambar formosana Hance	Sau sau	Đen	Hái lá bánh tẻ, lá non và vỏ giã nhỏ, đun sôi lấy nước ngâm gạo 5-6h rồi đồ xôi
18	Luffa eylindrica (L.) M.J.Roem	Mướp	Xanh	Hái lá mướp, rửa sạch, đun khoảng 70-80⁰ C, vò nát, lọc cặn bã, để nguội rồi ngâm gạo
19	Michelia mediocris Dandy	Giổi xanh	Xanh	Lấy lá sắc lấy nước ngâm gạo
20	Momordica cochinchinensis (Lour) Spreng.	Gấc	Đỏ	Lấy quả chín, bổ đôi, cho 1 chén rượu vào, ngâm khoảng 15 phút vớt ra, cả hạt, thịt trộn với gạo nếp đã ngâm đồ xôi hoặc làm bánh dày
21	Oryza sativa var	Rơm nếp hương	Phụ gia	- Phụ gia nhuộm cho cây cẩm tím để nhuộm thành màu xanh - Phụ gia với lá nhót hoặc cây muối nhuộm màu đen
22	Paederia lanuginosa Wall.	Mơ tam thể	Đen	- Cách 1: Lấy lá lọc sạch gân, cuống, đem phơi khô, rồi ngâm nước, sau đó rửa sạch rồi ninh nhừ cùng 1 ít nước vôi pha loảng, vớt ra rửa sạch, giã nát vắt nước, rang khô rồi trộn bột gạo nếp để làm bánh - Cách 2:.Hái lá, rửa sạch, ninh nhừ vắt lấy nước ngâm gạo để đồ xôi.
23	Pandanus amaryllifolius Roxb.	Dứa thơm	Xanh	Giã nhuyễn lá, hòa với nước, lọc sạch xơ, đợi lắng,lấy phần bột lắng trộn với gạo
24	Peristrophe bivalvis (L.) Merr.	Cẩm đỏ	Đỏ	Hái thân lá rửa sạch, đun sôi, lọc cặn bã để nước nguội khoảng 30-40⁰C, cho gạo nếp vào ngâm 5-6 h rồi đồ xôi sẽ cho xôi màu đỏ
25	Peristrophe bivalvis (L.) Merr.	Cẩm tím	Tím	Hái thân lá rửa sạch, đun sôi, để nước để nguội khoảng 30-40⁰C, cho gạo nếp vào ngâm 5-6 h rồi đồ xôi thì cho xôi màu tím. Nếu giã vắt lấy nướcngâm gạo thì cho xôi màu xanh
26	Peristrophe bivalvis (L.) Merr.	Cẩm vàng	Vàng	Hái thân lá rửa sạch, đun sôi, để nước nguội khoảng 30-40⁰C, cho gạo nếp vào ngâm 5-6 tiếng rồi đồ xôi
27	Rhus chinensisMuell.	Muối	Đen	Thân cây muối mang đốt, lấy tro ngâm nước lọc sạch, hòa với nước tro rơm nếp, sau đó ngâm gạo nếp 5-6 h rồi đồ xôi có mầu đen
28	Saraca diver Pierre	Vàng anh	Vàng	Lấy hoa cây Vàng anh đem rửa sạch, đun sôi. 5-7 phút vớt bã của hoa vàng anh ra cho gạo vào nấu. khi com chín có mầu vàng rất đẹp và có mùi thơm rất quyến rũ.
29	Spatholobus suberectus Dunn	Huyết đằng	Đỏ	Lấy thân lá đun nước để ngâm gạo 5-6 h rồi đồ xôi
30	Thyrsostachys siamensis Gamble.	Lá Tầm vông	Xanh	Gọt vỏ, cho vào nước đun sôi, để nguội, ngâm gạo đã rửa sạch, để ráo, đồ xôi
31	Zingiber officinale (Willd.) Roscoe	Gừng	Xanh	Hái lá, rửa sạch giã lấy nước, lọc sạch ngâm gạo đồ xôi

Các thông tin trong bảng 3 cho thấy kiến thức bản địa của các dân tộc vùng núi phía Bắc rất phong phú và đa dạng,, cùng một màu có thể sử dụng các loài cây khác nhau để nhuộm hoặc cùng một loại cây có thể nhuộm được 2 màu khác nhau.

CÁC BÀI VIẾT CÙNG CHUYÊN MỤC

Đang online	567
Hôm nay	1406
Hôm qua	1474
Tuần này	21259
Tuần trước	32159
Tháng này	3772187
Tháng trước	4969151
Tất cả	48186363